Pałac Czartoryskich w Puławach to zabytek o bogatej historii, której korzenie sięgają drugiej połowy XVII wieku. Jego architektura i otoczenie są głęboko osadzone w kontekście dziejów polskiej arystokracji, a zwłaszcza znaczenia rodów magnackich, takich jak Lubomirscy, Sieniawscy oraz najbardziej znani – Czartoryscy.
Dzięki swojemu dziedzictwu i związkom z wpływowymi rodzinami, pałac jest nie tylko atrakcją turystyczną, ale również wspaniałym świadectwem polskiej kultury i historii, które zachowały się do naszych czasów.
Początki (XVII wiek)
Pierwszy w historii barokowy pałac o cechach półobronnych został wzniesiony w Puławach między rokiem 1671 a 1679 przez marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Autorstwo projektu przypadło holenderskiemu architektowi Tylmanowi z Gameren. Budowla przybrała formę prostokąta, ozdobionego czterema alkierzami, które znajdowały się w jej narożnikach, co wskazywało na funkcje obronne, jakie miała pełnić.
Z tej fazy powstania pałacu do dzisiejszych czasów przetrwała, w dobrze zachowanym stanie, siedemnasto-wieczna barokowa sień wejściowa, wyróżniająca się oryginalną kolumnadą oraz zachowanym wystrojem i formą sklepienia. W podobnym czasie zainaugurowano też pierwszy ogród, który ma swoje korzenie w regularnych parterach dywanowych, otoczonych alejkami, znajdującymi się poniżej skarpy.
Niestety, w 1706 roku, kiedy Puławy weszły w ręce rodu Sieniawskich, wojska szwedzkie towarzyszące wojnie północnej zniszczyły zarówno pałac, jak i jego przyległości, co znacząco wpłynęło na dalszy los tej architektonicznej perły.
Odbudowa i rozbudowa (I połowa XVIII wieku)
W latach 1722, Elżbieta Helena Sieniawska rozpoczęła monumentalny proces odbudowy pałacu. Po małżeństwie Zofii Sieniawskiej z Augusta Czartoryskiego, na fundamencie spalonej rezydencji w latach 1731–1736 powstał nowy gmach w stylu rokoko, zaprojektowany przez Jana Zygmunta Deybela. Budowę realizował Franciszek Mayer, a koncept Deybela podkreślał dotychczasowe układy przestrzenne zarówno w architekturze, jak i krajobrazie.
Do pałacu prowadziła aleja, która była obsadzona czterema rzędami drzew, znana później jako aleja Królewska. Jej trasa przecinała się z węższą, również drzewami otoczoną aleją (obecnie ul. Czartoryskich), łączącą gościniec lubelski z malowniczym, krętym wąwozem, który znany jest jako Głęboka Droga.
Przed pałacem usytuowane były dwa dziedzińce. Dziedziniec z przodu, ozdobiony drzewami od strony wjazdu, ograniczały fosa oraz dwie kordegardy, które przetrwały do współczesnych czasów. Wzdłuż jego prawej strony aż do gościńca lubelskiego, znanego dziś jako ul. Piłsudskiego, ciągnęły się zabudowania gospodarcze, co podkreślało charakter rezydencji.
Aby wjechać na dziedziniec honorowy, przechodziło się przez barokową arkadową bramę. Na dziedzińcu honorowym, w centrum znajdowała się sadzawka. Jednopiętrowe oficyny były usytuowane prostopadle do pałacu na linii sadzawki, zamykając przestrzeń dziedzińca z dwóch stron. Sam pałac zachował pierwotny tylmanowski zrąb, składający się z jednopiętrowego korpusu głównego z czterema alkierzami w narożach. Dodatkowo, nadbudowano węższe, trzyokienne drugie piętro, co poszerzyło jego możliwości przestrzenne.
W celu zwiększenia przestrzeni, alkierze zostały wydłużone wzdłuż osi głównej budynku, a taras na I piętrze w dużej mierze połączono z alkierzami. Z pozostałości tarasu powstał balkon, otwierający się na stronę Wisły. Wydobywając się na reprezentacyjne I piętro, można było skorzystać z dwubiegowych schodów zewnętrznych przylegających do alkierzy, kończących się na korpusie głównym. Balustrada schodów oraz attyki były bogato zdobione rzeźbami, w większości autorstwa Hoffmanów.
Wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne ściany pałacu zostały wzbogacone o kunsztowną sztukaterię, a także ozdoby charakterystyczne dla stylu rokoko. Równocześnie stworzono ogród w stylu francuskim, w tym Altanę w Ogrodzie Dolnym. Tarasy na skarpie zostały zaaranżowane na końcach schodami serpentynowymi. Na poziomie pałacu, za lewą oficyną, powstały dywanowe partery i boskiety, a za nimi znajdowała się tzw. „Dzika Promenada”. Całą przestrzeń ogrodową okalał mur, w niektórych miejscach zastąpiony innym ogrodzeniem.
Z tego okresu zachowały się do dziś dekoracje II piętra na bocznych ryzalitach od strony Łachy, jak i trzy środkowe arkady z charakterystycznymi rzeźbami w zwornikach przy głównym wejściu. Warto odnotować, że oficyny pozostały w stanie dobrym, z centralną częścią wysuniętą w stronę dziedzińca – prawostronna pełniła rolę oficyny gospodarczej (wcześniej znajdowała się oddzielnie, teraz połączona jest z pałacem) i w XVIII oraz na początku XIX wieku mieściła pałacową kuchnię oraz piekarnię. Z kolei w lewym skrzydle zlokalizowana była oficyna gościnna.
Czasy świetności (przełom XVIII i XIX wieku)
W przełomowym okresie XVIII i XIX wieku, Puławy stały się jednym z najważniejszych centrów kultury oświeceniowej w Polsce. Dzięki wieloaspektowym działaniom Izabeli oraz Adama Kazimierza Czartoryskich, miejsce to przyciągnęło wielu artystów i myślicieli. W puławskim dworze gromadzili się znakomici malarze, tacy jak Jan Piotr Norblin i Zygmunt Vogel, a także pisarze, w tym Franciszek Dionizy Kniaźnin oraz Julian Ursyn Niemcewicz.
Warto zaznaczyć, że architektura pałacu była również obecnością uzdolnionych projektantów, jak Piotr Aigner i Joachim Hempel, a w obszarze muzyki wyróżniały się osoby, takie jak Wincenty oraz Franciszek Lesslowie. Pałac zyskał swoje największe znaczenie w 1785 roku, kiedy to książę Adam Kazimierz oraz jego małżonka Izabella z Flemingów zamieszkali na stałe w Puławach, co zapoczątkowało okres intensywnych prac restauracyjnych i budowlanych pod kierunkiem Hempla.
Niestety, w 1794 roku Puławy doświadczyły zniszczeń spowodowanych przez Armię Imperium Rosyjskiego. Prace związane z odbudową oraz przekształceniem pałacu rozpoczęto w 1796 roku. Głównym projektantem tego okresu był Christian Piotr Aigner, który wprowadził niewielkie zmiany w głównym korpusie pałacu, ale znacząco rozbudował alkierze, a także wzniósł neogotycką oranżerię z czterokolumnowym portykiem oraz lwami.
W tym czasie park o powierzchni około 30 ha przeszedł fundamentalną przebudowę według wizji księżnej Izabelli, przybierając romantyczny charakter angielskiego parku krajobrazowego. James Savage, angielski architekt, współpracował przy zachowaniu naturalnych walorów otoczenia, takich jak groty w skarpie wiślanej. W parku znalazły się architektoniczne perełki, takie jak Domek Grecki, Pałac Marynki, Świątynia Sybilli, Dom Gotycki, liczne altany oraz źródełka.
Na wzniesieniu przy gościńcu lubelskim postawiono kaplicę w kształcie rotundy, której wejście prowadziła aleja zasadzona czterema rzędami drzew. Obok zroszonych trawników i układów alejek, park ozdobiono rzeźbami i sentencjami wyrytymi na kamieniach i tablicach, co nadawało całości unikalny charakter.
W latach późniejszych, na Kępie zbudowano „holendernię”, dekoracyjną fermę krów rasowych, oraz wzorcową wieś z domkiem księżnej Izabelli. W 1801 roku otworzyła swoje podwoje Świątynia Sybilli, pierwsze muzeum narodowe w Polsce, gdzie gromadzono bogaty księgozbiór oraz finansowano prace naukowe. Puławy stały się miejscem kształcenia młodzieży arystokratycznej, co skutkowało nazywaniem ich „Polskimi Atenami” w XIX wieku.
Późniejsi architekci zaznaczyli zasięg pałacu przez wprowadzenie balustradowych attyk nad pięcioma oknami na pierwszym piętrze oraz trzema środkowymi na drugim piętrze.
Upadek (1831–1842)
Upadek epoki Czartoryskich w Puławach miał miejsce w 1831 roku, kiedy to książę Adam Jerzy Czartoryski, który był właścicielem tego miejsca od 1812 roku, został za swój udział w powstaniu listopadowym skazany na śmierć przez ścięcie toporem. Wyrok ten był orzeczeniem zaocznym ze strony cara, a również wszystkie jego posiadłości w zaborze rosyjskim zostały skonfiskowane.
Niestety, dramatyczne konsekwencje tej sytuacji odbiły się także na pięknie i bogactwie pałacu. Część wyposażenia oraz elementów dekoracyjnych pałacu została wywieziona do Rosji, podczas gdy inne przedmioty sprzedano na publicznych licytacjach. Przykładem takich strat jest sprzedaż boazerii meissonierowskiej, która znajdowała się w tzw. sali złotej.
Pomimo tych wydarzeń, udało się uratować cenne zbiory związaną z Świątynią Sybilli, Domem Gotyckim oraz biblioteką, która liczyła około 60 tysięcy tomów. Te cenne artefakty były stopniowo transportowane do Paryża, a później, w 1876 roku, na ich podstawie ustanowiono Muzeum Czartoryskich w Krakowie.
Warto również wspomnieć o Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, która zabrała część rzeźb, w tym znane dzieła takie jak „Tankreda i Kloryndę”, sarkofag, lwy oraz obelisk dedykowany księciu Józefowi Poniatowskiemu. Te elementy trafiły do Podzamcza koło Maciejowic, skąd ostatecznie powróciły do Puław w 1947 roku.
Pomimo tych tragicznym chwil, wiele detali drobnej architektury parkowej niestety zniknęło z krajobrazu Puław po 1840 roku, kończąc ważny rozdział w historii tego miejsca.
Czas instytucji publicznych (od 1842 do współczesności)
W roku 1842 w Pałacu Czartoryskich powstał Instytut Wychowania Panien, znany również jako Aleksandryjski. W związku z jego potrzebami, przeprowadzono staranną przebudowę obiektu, której dokonał architekt Józef Górecki w latach 1840–1843. To on nadał pałacowi neoklasycystyczny charakter, wprowadzając szereg interesujących rozwiązań architektonicznych.
Jednym z najciekawszych elementów jego projektu była sala kolumnowa w bibliotece, mająca kwadratowy kształt i wyposażona w dwanaście kolumn toskańskich, które zostały usytuowane w okręgu na środku pomieszczenia. Powyżej tej sali, w prawym narożniku pierwszego piętra, ulokowana została sala balowa stylizowana na modę Ludwika Filipa. W wyniku tych zmian, zniknęły zewnętrzne schody reprezentacyjne znajdujące się od strony dziedzińca. Zbudowano natomiast wewnętrzną klatkę schodową, która prowadziła na drugie piętro, do którego dodano dwa nowe okna. Korpus główny pałacu zyskał wtedy pełną dwupiętrową strukturę.
W wyniku przebudowy utworzono również połączenie między oficynami a alkierzami, które zostały rozbudowane przez Aignera, dzięki czemu dobudowano jednopiętrowe skrzydła ustawione pod kątem prostym. Ostateczny kształt budowli przypominał wydłużoną podkowę, z prawym skrzydłem otaczającym cały dziedziniec honorowy. Ogólny wygląd pałacu, który nadano w trakcie prac Góreckiego, przetrwał do dzisiaj.
W 1858 roku miała miejsce katastrofa w postaci pożaru, który strawił środkową część budowli. Odbudowę przeprowadził Julian Ankiewicz, a w miejscu dawnej sali złotej powstała sala gotycka, przekształcona w katolicką kaplicę, zmieniając tym samym wygląd pałacu od strony Łachy. Ankiewicz zadbał o nowy wystrój sztukateryjny sali kamiennej, która istniała już za czasów Czartoryskich, a na drugim piętrze powstała kaplica prawosławna, dzisiaj znana jako sala rycerska. Opracował także nową klatkę schodową z lanego żeliwa, która była prawdziwą sensacją techniczną drugiej połowy XIX wieku. Od tej pory wygląd zewnętrzny pałacu pozostał niezmieniony.
Kolejne instytucje, które miały siedzibę w zespole pałacowo-parkowym, to: instytut wychowania panien, który działał do 1862 roku, następnie Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny między 1862 a 1863 rokiem (formalnie do 1869), instytut gospodarstwa wiejskiego i leśnictwa funkcjonujący do 1914 roku, Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego do 1950 roku, a obecnie Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa–Państwowy Instytut Badawczy.
W międzyczasie kolejni użytkownicy pałacu posadzili nowe drzewa, wśród których znajdują się egzotyczne gatunki takie jak katalpa, tulipanowiec czy kasztan jadalny. Pamięć o czasach Czartoryskich zachowały stare dęby oraz niektóre lipy. W parku dominują lipy, klony, graby, topole, dęby i kasztanowce, a także rosną tam buki oraz modrzewie. Mimo znacznych ubytków drzewostanu, park nadal należy do jednych z najpiękniejszych w Polsce, a cały zespół pałacowo-parkowy jest wpisany do rejestru zabytków.
Tablice pamiątkowe
W chwili obecnej na ścianach pałacu można zobaczyć liczne tablice pamiątkowe, które oddają hołd osobom znaczącym w historii Polski, związanym z Puławami. W elewacji prawa część pałacu umieszczona jest kamienna tablica dedykowana Krystynie Krahelskiej, która w latach 1940-1942 była laborantką w mikrobiologii rolniczej puławskiego instytutu.
Na lewym skrzydle budowli, w pobliżu przejścia do tzw. małego parku, wisi tablica kamienna, która upamiętnia wizytę Józefa Piłsudskiego w Puławach w dniach od 12 do 15 sierpnia 1920 roku. To właśnie wtedy, przed bitwą warszawską, marszałek, wraz z grupą oficerów, w sali kolumnowej biblioteki, opracowywał ostatnie szczegóły ofensywy przeciwko armii sowieckiej. Niezatarte ślady tego czasu stanowi zachowany sześciokątny stół, oparty na jednej nodze, przy którym pracował sztab Piłsudskiego. Obecnie znajdująca się tam tablica to jedynie wierna kopia oryginału, który zniknął po 1942 roku z nakazu gubernatora generalnego Hansa Franka podczas wizytacji Instytutu.
Podcienia portyku kryją w sobie również najstarszą tablicę pamiątkową, która została poświęcona Tadeuszowi Kościuszce, który był wychowankiem Szkoły Rycerskiej pod komendą Adama Kazimierza Czartoryskiego. Znajdziemy tam także tablice upamiętniające pracowników Instytutu zamordowanych w czasie II wojny światowej oraz studentów, powstańców z 1863 roku.
Wiele tablic można znaleźć na lewej ścianie pałacu, określanej jako ściana naukowców. To miejsce przypomina nam o wybitnych badaczach, którzy pracowali w Puławach. Nie brakuje tam również tablicy, która oddaje cześć Franciszkowi Dionizemu Kniaźninowi, nadwornemu poecie z czasów Czartoryskich.
Oceń: Pałac Czartoryskich w Puławach